نگاهی به تاریخ قرآن نویسی و هنر خوشنویسی
سعید نظری.............................................
این گزارش با همکاری سرکار خانم «عوض پور» تدوین و در خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا) شعبه فارس منتشر شده است که از طریق این لینک قابل دسترسی است.
دین اسلام و نزول قرآن کریم مهمترین زمینه توسعه هنر نگارش با خوشنویسی در جهان اسلام است که پیامبر اسلام(ص) هم همواره بر آن تأکید داشت، تا آنجا که از پیامبر اسلام نقل می‌شود که «هرکس قرآن را با خط خودش بنگارد، بهشت بر او واجب می‌شود».
پیامبر اسلام(ص) نخستین کسی بود که درس خوشنویسی در قرآن کریم را آغاز کرد و به «ابن عباس» توصیه میفرمود: «دندانههای بسمالله الرحمن الرحیم، را مبسوط بنویسد، کلمه رحمن را کشیده و رحیم را جمع کند» این نوع بسم الله نویسی هنوز هم ادامه دارد.
آموزههای پیامبر اسلام(ص) بعدها توسط امیرالمؤمنین علی(ع) دنبال شد و امام علی به عنوان اولین کاتب وحی جایگاهی ویژه دارد.
در صدر اسلام و پس از آن که به دستور عثمان بن عفان خلیفه سوم، قرآن کریم شکل واحدی به خود گرفت و جمع آوری شد، این کتاب آسمانی توسط کاتب وقت به خط کوفی انتشار یافت اما در کمتر از چند قرن مسلمانان به ایرادات این خط پی برده و با ابداع خط نسخ آن را کنار گذاشتند. خط کوفی فاقد نقطه بود و امکان اعراب گذاری در آن نیز وجود نداشت و همین باعث شده اکثر مسلمانان به ویژه غیر عرب در قرائت قرآن از روی متون نگارش شده با اشکالات فراوان روبرو شوند و حتی در برخی موارد قرائت قرآن به صورت غلط انتشار می‌یافت.
اکثر مورخان و هنرشناسان «ابن مقله شیرازی» اولین مبتکر و مخترع خوشنویسی اسلامی می‌دانند. او خطوط شش گانه را نظم بخشیده و به آنها هویت داد و برایشان قواعدی وضع کرد.
پس از ابن مقله افرادی چون «محمد بن سمسانی» و «محمد بن اسعد» شیوه او را فرا گرفتند و یک قرن بعد «ابوالحسن علی بن هلال» معروف به ابن بواب این شیوه را از آن دو نفر آموخت و تکمیل کرد و تمامی خطوطی را که ابن مقله پدید آورده بود، کمال بخشید.
ابن مقله از خط کوفی، خطی را ابداع کرد و آن را خط محقق نامید و قاعده‌مند کرد. سپس خط «ریحان» را ایجاد کرد. بعد از آن خط «ثلث» را از خط «ریحان» اخذ کرده و قاعده‌مند ساخت. سپس به شکل دادن و منزه کردن خط نسخ موفق شد.
ابن مقله نخستین کسی است که قرآنی به خط نسخ نوشت و خطوط محقق و ریحانی و کوفی را در سر سوره‌ها قرار داد و هنگامی که خواست کتابت قرآن با سایر خطوط فرق داشته باشد، خط توقیع را ابداع کرد.
خط نسخ به طور کلی از اواخر قرن دوم هجری رایج شد ولی تا اواخر قرن سوم هجری چندان متداول نبود. این خط به تمامی سرزمین‌های شرقی که تحت لوای اسلام بوده‌اند، گسترش یافت. ایرانیان برای نیازهایی چون کتابت نوعی نسخ بکار می‌بردند که متفاوت بود.
امتیاز مهم خط نسخ در رعایت نسبت است که یکی از قواعد مهم خوشنویسی است و موجب زیبایی آن می‌شود.
اهل بیت(ع) بر قرآن نویسی تأکید فراوان کردند تا آنجا که حتی از کار نگارش قرآن مستقیماً وارد شدند.
هم اینک قرآن‌هایی در موزه‌های مهم دنیا منتسب به 8 امام اول شیعیان نگهداری می‌شود و نقل است «احمد بن موسی» شاهچراغ (ع) برادر بزرگ امام رضا (ع) بیش از یک هزار جلد قرآن کریم در طول عمر خود نگارش کرد.
ایرانی‌ها نیز قرآن نویسی را در قرون متمادی ادامه دادند و با تشکیل حکومت صفوی این هنر اسلامی در ایران اوج گرفت. در تاریخ نقل شده است که وقتی «علیرضا عباسی» هنرمند معاصر شاه عباس مشغول کتابت قرآن می‌شد، شاه عباس شمعدان در دست می‌گرفت تا او بنویسد.
همچنین شاه سلطان حسین آخرین پادشاه صفوی، «میرزا احمد نی ریزی» را فرا خواند و با بخشش هدایای فراوان او را به قرآن نویسی ترغیب کرد که هم اکنون قرآن‌های متعددی با خط این هنرمند خوشنویس باقی مانده و دائماً منتشر می‌شود.
هرچند با توسعه صنعت نشر، خط نسخ نیز در ایران دچار وقفه شد اما هیچ شکی نیست که ایرانیان در ابداع، تکامل و زیباسازی خط نسخ و قرآن نویسی بیش از دیگر مسلمانان کوشیده‌اند.
«محمد نعمتی»، قرآن نویس شیرازی و عضو هیأت ممیزه انجمن خوشنویسان ایران درباره مختصات قرآن‌نویسی ایرانی گفت: دقت و زیبایی در نسخ ایرانی بیشتر است. دقت در اینکه به چشم زیبا بیاید، بیشتر است و چشم نوازی زیادی دارد. در نسخ ایرانی علائم و حرکات و اشغال برای چشم نوازی با قدرت تمام به کار رفته است در حالی که نسخ عربی در علائم و بعضی از حروف و کلمات مانند «د» و «ر» مقداری خشک است.
«فرهاد نصیری شیرازی»، مدرس انجمن خوشنویسان ایران نیز در‌این‌باره گفت: از لحاظ سابقه در خوشنویسی قرآن با خط نسخ ایرانیان از اعراب جلوتر هستند و اصلاً شخصی به نام «ابن مقله» که اهل بیضای فارس و از وزیران آل بویه بود، خط نسخ را به وجود آورده و استاد الاساتید خط عرب شخصی به نام «یاقوت» بود که از پیروان ابن مقله است. در زمان صفوی، میرزا احمد نی ریزی بزرگترین قرآن نویس جهان اسلام بود که قرآن‌های به خط او از لحاظ شیوایی و زیبایی، در سطح دنیا مطرح است.
هرچند در طول 1400 سال گذشته مسلمانان در آسان سازی شکل نگارش به منظور قرائت آسان آن تلاش کرده‌اند، اما امروزه ضرورت ایجاد یک «رسم الخط» یکسان و متناسب با توانایی ایرانیان در قرائت قرآن به یک بحث و جدال علمی و هنری بین فعالان علوم قرآنی تبدیل شده است.
«علیرضا تل جنگانی»، استاد انجمن خوشنویسان ایران در شیراز درباره یکسان سازی رسم الخط‌ها در قرآن نویسی گفت: ما خیلی دیر به این فکر افتاده‌ایم اما برای این کار نه خوشنویس‌ها بلکه متخصصان قرائت باید اظهار نظر کنند.
«مجید چیز فهم»، رئیس انجمن خوشنویسان استان فارس و عضو شورای عالی انجمن خوشنویسان ایران نیز گفت: برای کتابت قرآن باید از یک تحریر خاصی استفاده شود که خواننده را دچار دوگانگی و سردرگمی نکند و اگر قرار است قرآنی چاپ شود، سازمان نظارت بر چاپ و نشر قرآن کریم باید این نکات و ریزه کاری‌ها را نظارت و تصحیح کند.
وی خاطرنشان کرد: استاد «جزایری» از مدرسان قرآن و خوشنویسی کشورمان، در آموزش قرآن نویسی با خط نسخ ابتکاری به خرج داده و با تغییر شکل بعضی از حروف، آنها را در تمام آیه‌ها به یک شکل نوشته است. مثلاً حرف «هـ» را طوری طراحی کرده که در هر جای کلمه قرار می‌گیرد، به یک شکل نوشته شود و ذهن خواننده را مشوش نکند.
استاد فرهاد نصیری شیرازی نیز در گفت‌وگویی اظهار کرد: اعراب زودتر از ما این رده را رفته‌اند و رسم الخط «عثمان طه» به قدری راحت شده که در چند دقیقه می‌توان آن را یاد گرفت اما اگر بخواهیم رسم الخط‌ها را یکسان کنیم اسلوب در قرائت را از اعراب بگیریم و برای این کار لازم است کارشناسان درجه یک قرآن نظر دهند.
محمد نعمتی هم درباره امکان یکسان سازی رسم الخط‌ها در نگارش قرآن کریم گفت: اینکه ما بگوییم رسم الخط یک دست و مثل هم شود، شاید بتوان گفت که محال است اما امروزه که وسایل ارتباط جمعی زیاد شده و امکان تقلید یک شیوه میسر است که رسم‌الخط‌ها خیلی نزدیک به هم شود.
وی ابراز عقیده کرد: برای این کار، باید از داخل خودمان شروع کنیم. امروز در ایران نسخ به شیوه‌های گوناگون نوشته می‌شود. باید ابتدا تشکیلاتی فراهم کنیم برای یک دست کردن شیوه ها و اگر بتوانیم در ایران شیوه نسخ ایرانی را جابیندازیم لااقل در سال می‌توانیم میلیون‌ها جلد قرآن به نسخ ایرانی بنویسیم. تا چشم‌ها با آن آشنا شوند و حتی به کشورهای دیگر می‌توان آن را صادر کنیم تا دیگر کشورها هم با نسخ ایرانی آشنا شوند و زیبایی آن را ببینند و به این ترتیب قرآن نویسی ایرانی گسترش پیدا کند.
هرچند هنرمندان خوشنویس یکسان سازی رسم الخط در قرآن نویسی را متوجه اعلام نظر متخصصان علم قرائت می‌دانند و البته ذوق هنری خوشنویسان ایرانی مانع جدی برای این امر بر می‌شمارند اما در نیم قرن اخیر «عثمان طه» نسخ نویسی و کاتب سوری قرآن کریم با حمایت دولت عربستان سعودی موفق به نگارش قرآنی با رسم الخط یکسان شده که می‌توان اذعان کرد قرآن عثمان طه عالم گیر شده است.
استاد محمد نعمتی با بیان اینکه علائم قرآن عثمان طه قوی ترین و دقیق ترین علائم در دسترس است، به خبرنگار ایکنا گفت: قرآن با خط عثمان طه به دو دلیل جهانگیر شده است. نخست اینکه اگر کسی علائم او را بشناسد، معمولاً در قرائت قرآن اشتباه نمی‌کند. نکته دیگر اینکه چاپ قرآن با خط عثمان طه شامل کپی رایت نمی‌شود و آزاد است و ناشران نسبت به آن اقبال بیشتری نشان می‌دهند.
استاد مجید چیز فهم، رئیس انجمن خوشنویسان استان فارس نیز در این باره اظهار کرد: در قرآن عثمان طه علائم مختلفی برای صحیح خواندن وجود دارد که اقبال نسبت به آن را افزایش می‌دهد.
وی افزود: سازمان نظارت بر چاپ و نشر قرآن کریم چند سال قبل پیشنهاد داد که رسم المصحف را تغییر دهند و با نام «رسم الاملاء» طوری قرآن برای ایرانیان نگارش شود، که قرائتش آسان‌تر شود و همین سازمان قرآن‌هایی را با خط عثمان طه به رسم الاملاء ایرانی تغییر داده تا علائم مشکل این نوع نگارش مرتفع شود و قرائت قرآن را آسان کند.
