نظرسنجی های ناصواب!
سعید نظری..................................
سنجش و ارزیابی افکار عمومی یکی از ضروریات حکومتداری در نظامهای مختلف سیاسی از دموکراسی تا دیکتاتوری است.
این سنجش معمولا از روشهای مختلف مثل مراجعه به آرا مستقیم و یا جمعآوری آمار و یا حتی بررسی شدت اعتراضات عمومی نسبت به موضوعی، صورت میگیرد اما نظرسنجی هم یکی از روشهایی است که در مقیاس کوچکتر و در شرایط مختلف و خارج از همه معیارها و سازوکارهای قانونی و تنها بر مبنای دو علم آمار و جامعه شناسی صورت میگیرد هرچند که ممکن است یک نظرسنجی غایتی سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی داشته باشد.
اگر بخواهیم نظرسنجی را تعریف کنیم شاید مفهومی بهتر از این ضربالمثل ایرانی «که مشت نمونه خروار است» نیابیم.
معمولا در نظرسنجیها که قاعده قانونی بر آن حاکم نیست، گروه فعال به دنبال ارزیابی افکار عمومی نسبت به شرایط موجود و یا فرآیند خاصی در حوزههای اقتصاد، سیاست، فرهنگ و اجتماع است. مثلا یک تولیدکننده تلاش میکند با استفاده از شیوههای نظرسنجی، افکار عمومی را نسبت به تولیدات موجود یا جدید خود در بازار ارزیابی کند و قطعا نتایج این نظرسنجی میتواند در آینده برنامهریزی این تولیدکننده و چگونگی تولید و یا عرضه محصولاتش مؤثر باشد. نظرسنجیها البته در حوزه سیاست بیش از دیگر حوزهها در جامعه با سروصدا همراه است. امروزه بسیاری از معادلات سیاسی در دنیا که امکان مراجعه مستقیم به آرا عمومی وجود ندارد، از طریق نظرسنجیها در افکار عمومی مورد بررسی قرار میگیرند.
موسسات بزرگی در کشورهای دنیا وجود دارند که وظیفه آنها انجام نظرسنجی است. موسساتی مثل گالوپ در آمریکا علاوه بر بررسی نظرات شهروندان آمریکایی، در دیگر کشورها نیز در مورد موضوعاتی خاص مثل انتخابات نظرسنجی میکنند و حتما نتایج این نظرسنجیها مبنای تصمیم سازی دولتمردان آمریکایی در تعامل با دیگر کشورها نیز خواهد شد.
معمولا در کشور ما نیز در آستانه انتخاباتها شاهد اعلام نتایج نظرسنجیهایی از سوی برخی نهادهای دانشگاهی، دولتی و یا موسسات تحقیقاتی هستیم که تفاوت شدید در نتایج آنها بیانگر ضعف مشهود در چگونگی بررسی افکار عمومی است خصوصا آنکه در اکثر موارد نتایج این نظرسنجیها با آنچه در عمل رخ میدهد، تفاوت فاحشتری دارد. این درد زمانی مزمنتر میشود که بدانیم نتایج نطرسنجیهای موسسات خارجی دقیقتر و نزدیک به واقعتر بوده تا نتایج نظرسنجیهای موسسات داخلی.
برای اینکه بدانیم چرا نتایج نظرسنجیهای داخلی چندان قابل اعتنا نیستند، بایستی به مسائلی به عنوان مقدمات نظرسنجی توجه کنیم!
اول اینکه نظرسنجی قبل از هرچیز بر علم آمار استوار است. به این معنا که در هر نظرسنجی بایستی اصول و مبانی علم آمار و احتمال مورد توجه قرار گیرند و حتما یک متخصص علم آمار در مقطع کارشناسی و بالاتر بایستی در اجرای نظرسنجی دخیل باشد اما متاسفانه عمده نظرسنجی در ایران از طریق کارشناسان جامعه شناسی یا علوم سیاسی انجام میشود که بعضا مبنای در نظر گرفته شده برای اجرای یک نظرسنجی از نظر علم آمار مردود است. مثلا روزی نتایج نظرسنجی یکی از موسسات مشهور ایرانی را بررسی میکردم؛ در آن از 400 پرسشنامه، قریب به 97 پرسشنامه فاقد پاسخ وجود داشت و ضریب اطمینان آن را 98 درصد درنظرگرفته بودند. بنابراین در چنین شرایطی که قریب به 25 درصد جامعه آماری از دسترس خارج شده، ضریب اطمینان 98 درصدی معنای خود را از دست میداد اما دستاندرکاران نظرسنجی خود را مطمئن میپنداشتند که نتایج کارشان درست است.
چگونگی تعیین نمونه مورد نظر همواره یکی از چالشهای مهم نظرسنجی در کشور ماست.
نظرسنجی البته کارکردی بین رشتهای دارد یعنی مجموعهای از علوم آمار، ریاضی، جامعه شناسی، پژوهشهای اجتماعی، روانشناسی، اقتصاد و علوم سیاسی و ... باید در جریان انجام آن نقش داشته باشند.
اگرچه بیشتر نظرسنجیها از نظر کیفی عمدتا بر مبنای نمونه تصادفی طراحی میشوند اما در عمل این نمونه از حالت تصادفی خارج شده و طبقهای خاص از جامعه را در بر میگیرد و در عین حال نمونه تعیین شده از نظر کمیت فاقد ظرفیت لازم برای تعیین نتیجهای قابل اعتناست.
بیشترین نظرسنجیها در ایران توسط صداوسیما، جهاددانشگاهی، گروههای علمی در دانشگاهها و چند نهاد امنیتی و با استفاده از گروههای دانشجویی موقت صورت میگیرد در حالیکه فرد پرسشگر در هر نوبت نظرسنجی تغییر میکند. اما نظرسنجی در کشورهای توسعه یافته با استفاده از پرسشگران حرفهای صورت میگیرد که آموزشهای مختلف را گذرانیده و توان علمی لازم را برای جمعآوری و تنظیم پرسشنامهها را داشته باشند. بکارگیری نیروهای موقت آن هم با پرداخت حق الزحمه محدود، طبیعی است که احساس مسئولیت را کاهش داده و نتایج نظرسنجی را خدشه دار میکند.
نکته آخر اینکه، علم آمار به رغم همه گستردگیش، اما علمی است که راحتتر میتوان با آن دروغ گفت.
گاهی در کشور ما پشت صحنه بیان نظرسنجیها اغراضی سیاسی نهفته، برای انحراف افکار عمومی وجود دارد.
نتایج نظرسنجیهای که عمدتا از سوی محافل سیاسی اعلام میشوند، بیشتر چنین اهدافی را دنبال میکنند تا به نوعی افکار عمومی را با خود همراه ساخته و یا تغییرات افکار عمومی نسبت به مو ضوعی را بی اثر کنند. در چنین شرایطی یا اصلا نظرسنجی صورت نگرفته و نتایجی خود ساخته منتشر میشود و یا جامعه آماری را به گونهای در نظر میگیرند که پاسخهای آنان، همسو با نیات طراحان آن باشد.
در چند سال اخیر مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) وابسته به جهاددانشگاهی توانسته با بیطرفی و توجه به ضروریات نظرسنجی، نتایج قابل قبولی را در موضوعات مختلف و در برهههای مختلف منتشر کند.
